14 ตุลาคม 2516 เป็นเหตุการณ์สำคัญของประวัติศาสตร์ประชาธิปไตยไทย เกิดขึ้นจากการรวมพลังของนักเรียน นิสิตนักศึกษา และประชาชนที่ร่วมกันเดินขบวนเรียกร้องรัฐธรรมนูญและการปกครองระบอบประชาธิปไตย ต่อสู้กับเผด็จการทหารคณาธิปไตยที่ครองอำนาจทางการเมืองมายาวนานนับทศวรรษ จนได้รับชัยชนะ แม้จะแลกด้วยการสูญเสียชีวิตของวีรชนไป 77 คน มีผู้บาดเจ็บพิการทุพพลภาพรวมแล้วเกือบเก้าร้อยราย แต่คนรุ่นหลังกลับรับรู้และเข้าใจเรื่องราวเหตุการณ์นี้อย่างพร่าเลือน เพราะถูกกล่าวถึงในตำราเรียนหรือการศึกษาในระบบน้อยมาก และสิ่งพิมพ์เพื่อค้นคว้าศึกษาหาความรู้ก็มีอยู่จำกัด

          ในการจัดงานฉลอง 40 ปี 14 ตุลา เมื่อปี 2556 จึงเกิดโครงการ 100 หนังสือดี 14 ตุลาที่ควรอ่าน โดยการรวบรวมและคัดเลือกรายชื่อหนังสือเกี่ยวกับเหตุการณ์ 14 ตุลาคม 2516 ทั้งประเภทวิชาการหรือสารคดี และบันเทิงคดี ไม่ว่าจะเป็นนิยาย เรื่องสั้น บทกวี การ์ตูน ที่เขียนโดยบุคคลร่วมยุคสมัยและนักเขียนหรือนักวิชาการยุคหลัง เนื่องจากเห็นว่าหนังสือจะเป็นสื่อให้เยาวชนคนรุ่นหลังเกิดความรู้ ความเข้าใจ เกี่ยวกับเหตุการณ์ 14 ตุลา สามารถสร้างแรงบันดาลใจหรือเป็นบทเรียนให้กับการขับเคลื่อนประชาธิปไตยในสังคมไทยได้

          โครงการนี้มีจุดประสงค์เพื่อส่งเสริมให้นักอ่านเกิดแรงจูงใจแสวงหาผลงานคุณภาพที่ยังสามารถเข้าถึงได้ เกิดความต้องการอ่านหนังสือดีมีคุณค่า ไม่ว่าจะด้วยการซื้อหาหรือหยิบยืมจากห้องสมุด และมุ่งหวังจะให้เป็นแหล่งข้อมูลสนับสนุนแก่ครูหรือบรรณารักษ์ไว้ใช้สืบค้นอ้างอิงสำหรับจัดการเรียนการสอนและจัดกิจกรรมในโรงเรียนหรือห้องสมุด ตลอดจนกระตุ้นให้มีการจัดพิมพ์หนังสือดีที่ขาดหายไปในตลาดขึ้นใหม่

          ในกระบวนการคัดเลือกรายชื่อหนังสือนั้น คณะผู้จัดทำโครงการยอมรับว่าการประเมินคุณค่าหนังสือยังขาดความลึกและไม่รอบด้านเพียงพอ เพราะหนังสือหลายเล่มกำเนิดและมีอิทธิพลภายใต้บริบทของยุคสมัย ทำให้การประเมินโดยใช้แว่นของปัจจุบันย้อนกลับไปมองอดีตเป็นอุปสรรคต่อการทำความเข้าใจ ทั้งนี้เพราะหนังสือบางเล่มก็ไม่ได้คงทนต่อกาลเวลา บางเล่มก็มีคุณค่าข้ามยุคสมัย การนิยามความหมายของคำว่า “หนังสือดี” จึงมีลักษณะเลื่อนไหลข้ามไปมาระหว่างหนังสือที่มีคุณค่าเหนือกาลเวลา สามารถวิเคราะห์ตีความได้อย่างหลากหลายเมื่อยุคสมัยเปลี่ยนผ่าน กับหนังสือที่มีเนื้อหาจำเพาะยุคสมัยซึ่งสอดคล้องกับวิธีคิดและสภาพทางสังคมภายใต้เงื่อนเวลาหนึ่ง

           หนังสือทั้ง 100 เล่มอาจแบ่งประเภทออกได้เป็น 4 กลุ่ม ได้แก่

          กลุ่มล้าสมัย คือหนังสือที่มีบทบาทในการก่อรูปทางอุดมการณ์ของยุคนั้น แต่นำมาใช้ในยุคสมัยนี้ไม่ได้แล้ว

          กลุ่มร่วมสมัย คือหนังสือที่มีเนื้อหาหรือกรอบคิดซึ่งสามารถเชื่อมโยงหรือนำมาใช้วิเคราะห์เหตุการณ์ปัจจุบันได้ นำเสนอสภาพปัญหาหลักที่ยังไม่ค่อยเปลี่ยนแปลงหรือไม่ได้รับการแก้ไข

          กลุ่มล้ำสมัย คือหนังสือที่มีการนำเสนอประเด็นในเชิงอุดมคติ เช่น ความยุติธรรม ความเท่าเทียม ซึ่งเป็นเนื้อหาที่มีความยืนยงข้ามกาลเวลา

          กลุ่มรุกสมัย คือหนังสือที่มีเนื้อหาเชิงวิพากษ์วิจารณ์อย่างถึงราก สะท้อนถึงวิญญาณขบถและการต่อสู้ที่ไม่ยอมจำนนต่อสิ่งแวดล้อมเดิมที่ดำรงอยู่ เรียกได้ว่าเป็นจิตวิญญาณที่แท้ของ 14 ตุลา

          อย่างไรก็ตาม การประเมินคุณค่าและคัดเลือกหนังสือเป็นงานที่มีความละเอียดอ่อนไหว มีลักษณะอัตวิสัยสูง จำเป็นต้องอาศัยระยะเวลาในการค้นคว้าข้อมูล อ่าน คิด และเขียน รวมไปถึงการอภิปรายถกเถียงแลกเปลี่ยนอย่างกว้างขวาง จำเป็นจะต้องขยายการมีส่วนร่วมจากผู้สนใจและเกี่ยวข้องให้มากขึ้น ดังนั้น รายชื่อ 100 หนังสือจึงเป็นเพียงขั้นตอนเริ่มต้นที่จะนำไปสู่กระบวนการพูดคุยแลกเปลี่ยนต่อยอดความคิดหรือการอภิปรายวิเคราะห์วิจารณ์ต่อไป เพื่อสร้างวัฒนธรรมของการวิจารณ์ รู้จักรับฟังความคิดเห็นที่แตกต่าง มองเห็นความขัดแย้งแตกต่างเป็นเรื่องปกติ สร้างสังคมแห่งปัญญาอันเกิดจากการใช้ความคิด ใช้เหตุและผล มากกว่าการใช้อารมณ์ความรู้สึก

          มีข้อสังเกตว่าหนังสือ 100 รายชื่อนี้เป็นหนังสือที่มีวางจำหน่ายตามร้านหนังสือเพียงแค่ 14 เรื่องเท่านั้น (ข้อมูลจากการสำรวจ ณ เดือน พ.ย. 2556) ขณะที่อีก 86 เรื่องกลายเป็นหนังสือหายาก ไม่มีวางจำหน่าย ผู้ที่สนใจต้องติดต่อหาซื้อจากเว็บไซต์ร้านหนังสือมือสอง บ้างก็ต้องติดต่อโดยตรงกับสำนักพิมพ์ที่จัดพิมพ์หนังสือเรื่องนั้นๆ หรือยืมจากห้องสมุดมหาวิทยาลัยบางแห่ง และมีหนังสืออย่างน้อย 3 เรื่องที่ไม่สามารถหาจากแหล่งสาธารณะใดๆ ได้แล้ว (ทำให้ไม่สามารถจัดทำบรรณนิทัศน์ของทั้ง 3 เล่มนี้ได้) ประเด็นการเข้าถึงหนังสือดีจึงยังเป็นเรื่องสำคัญลำดับต้นๆ ของวงการหนังสือและการอ่านของประเทศไทย และนี่อาจเป็นอีกสาเหตุหนึ่งที่ทำให้คนรุ่นหลังเข้าใจประวัติศาสตร์ 14 ตุลา 2516 สับสนปนเปกับเหตุการณ์ 6 ตุลา 2519 จนเรียกสองเหตุการณ์นี้ผสมกันว่าเหตุการณ์ 16 ตุลา เพราะหนังสือเกี่ยวกับประวัติศาสตร์ของเหตุการณ์ดังกล่าวมีให้เลือกหาได้น้อยและเข้าถึงยาก

          การจัดพิมพ์หนังสือที่ไม่มีวางจำหน่ายแล้วขึ้นมาใหม่นั้น ย่อมเป็นผลดีต่อนักอ่านที่กระหายใฝ่รู้ในเรื่องราวทางสังคมและประวัติศาสตร์การเมืองที่สำคัญที่สุดครั้งหนึ่งของไทย แต่ข้อเท็จจริงมีอยู่ว่า การจัดพิมพ์หนังสือดีสำหรับตลาดหนังสือเมืองไทยไม่ได้หมายความว่าผู้จัดพิมพ์สามารถจำหน่ายหนังสือนั้นได้จนคุ้มค่าต่อการลงทุน บรรดาหนังสือดีที่มีการจัดพิมพ์ออกมาในท้องตลาด บางครั้งก็เป็นผลผลิตมาจากความรักในตัวอักษรของผู้ผลิตหรือสำนักพิมพ์ แม้ว่าหนังสือดีจำนวนไม่น้อยอาจขายไม่ได้หรือใช้เวลานานกว่าจะจำหน่ายหมดก็ตาม

          ดังนั้น การจัดพิมพ์หนังสือ “ดี” ตามรายชื่อ 100 หนังสือดี 14 ตุลาที่ควรอ่าน
          จึงอาจไม่ใช่ภาระบทบาทของสำนักพิมพ์ที่มีใจรักหนังสือเท่านั้น แต่การผลักดันให้หน่วยงานภาครัฐหรือภาคเอกชนที่มีทุนเพียงพอเข้ามาสนับสนุนการจัดพิมพ์อาจเป็นอีกทางเลือกหนึ่ง

รายชื่อ 100 หนังสือดี 14 ตุลาที่ควรอ่าน

* หนังสือที่ยังสามารถหาซื้อได้ตามร้าน (ข้อมูลจากการสำรวจ ณ เดือน พ.ย. 2556)

** หนังสือที่ไม่สามารถหาตัวเล่มได้จากแหล่งใดๆ

วีดิทัศน์การเสวนา แนะนำ 100 หนังสือดี 14 ตุลาที่ควรอ่าน

ผู้ที่สนใจรายงานสรุปผลการดำเนินงาน บรรณนิทัศน์และกระบวนการคัดเลือกหนังสือ

ติดต่อได้ที่ วัฒนชัย วินิจจะกูล อีเมล: wwinich@gmail.com
และทัศนีย์ แซ่ลิ้ม อีเมล: aom_smallbrick@yahoo.com

เผยแพร่ครั้งแรก ตุลาคม 2560 จัดทำเป็น online content ทาง TK Podcast ตุลาคม 2561