ภาพสะท้อนบรรณารักษ์ในวัฒนธรรมป๊อป

20 มีนาคม 2560

124

บรรณารักษ์เป็นหนึ่งในวิชาชีพที่มีการเปลี่ยนแปลงไปตามกาลเวลา เมื่อนานมาแล้วบรรณารักษ์มีหน้าที่จัดระบบระเบียบหนังสือในฐานะขุมทรัพย์ที่ทรงคุณค่า รวมทั้งเฝ้าดูแลห้องสมุดให้อยู่ในความเรียบร้อยและที่สำคัญคือจะต้อง “เงียบกริบ”

แต่เมื่อถึงยุคที่เทคโนโลยีและพฤติกรรมการใช้บริการเปลี่ยนไป บรรณารักษ์ก็ต้องปรับตัวขนานใหญ่เพื่อให้มีทักษะในการให้บริการสารสนเทศที่หลากหลายและทันสมัย ดังนิยามใหม่ที่เรียกว่า “ไซบราเรี่ยน” สามารถทำกิจกรรมที่เชื่อมโยงกับการเรียนรู้และชุมชน อีกทั้งยังหันมาส่งเสริมให้ห้องสมุดกลายเป็นสถานที่แห่งปฏิสัมพันธ์ที่มีชีวิตชีวา

ในขณะที่ความเปลี่ยนแปลงดังกล่าวได้ดำเนินไป เราเคยตั้งคำถามกันหรือไม่ว่า แท้ที่จริงแล้วทุกวันนี้บรรณารักษ์ในสายตาของคนทั่วไปเป็นอย่างไร TK park จะชวนผู้อ่านไปสำรวจเรื่องราว (ซึ่งอาจจะจริงหรือไม่จริง) ของบรรณารักษ์ที่ปรากฏอยู่ในประดิษฐกรรมทางวัฒนธรรมในชีวิตประจำวันของพวกเรา ทั้ง ภาพยนตร์ ละคร เพลง นิยาย หรือแม้กระทั่งของเล่น เพื่อให้วัฒนธรรมสมัยนิยมหรือ Pop Culture ซึ่งเป็นเสมือนกระจกบานใหญ่ทำหน้าที่สะท้อนมุมมองความรู้สึกนึกคิดของสังคม แล้วลองย้อนมาคิดกันดูกันว่าเราเห็นด้วยหรือเห็นต่างหรือไม่

บรรณารักษ์ในวรรณกรรม

วรรณกรรมสำหรับผู้อ่านแต่ละช่วงวัยนำเสนอภาพของบรรณารักษ์ที่แตกต่างกันออกไป ในวรรณกรรมสำหรับเด็ก บรรณารักษ์เป็นผู้ทรงความรู้ มีจิตใจช่วยเหลือเกื้อกูล และเป็นมิตร ในวรรณกรรมสำหรับเด็กโต บรรณารักษ์มีภาพลักษณ์กลางๆ ไปจนถึงเชิงลบ ส่วนในวรรณกรรมสำหรับผู้ใหญ่ บรรณารักษ์มักถูกนำเสนอในเชิงลบมากกว่าเชิงบวก ส่วนใหญ่ตัวละครบรรณารักษ์เป็นหญิงวัยกลางคน (มักขึ้นคาน) ดูมีอำนาจ ไม่มีเสน่ห์ เคร่งครัด เก็บตัว และชอบทำโทษ หากเป็นตัวละครบรรณารักษ์ผู้ชาย ก็มักจะมีบุคลิกภาพอ้อนแอ้นและขี้ขลาด ในวรรณกรรมบางเรื่องบรรณารักษ์ก็ได้รับบทเป็นตัวโกง งานของบรรณารักษ์ที่ปรากฏในนวนิยายมักดูเหมือนงานเสมียน แม้ว่าบริบทในวรรณกรรมเรื่องนั้นจะมีเทคโนโลยีที่ก้าวหน้าแล้วก็ตาม

“บรรณารักษ์สามารถจัดระเบียบทุกสิ่ง พวกเขาสามารถจัดระเบียบเธอด้วย”
“คนที่มาเป็นบรรณารักษ์ นั่นก็เพราะพวกเขารู้มากเกินไป”
Madam Irma จากซีรี่ส์นวนิยายเรื่อง Harry Potter

ในงานนวนิยายแนวสืบสวนสอบสวน บรรณารักษ์มักมีบทบาทเป็นนักสืบที่มีบุคลิกภาพน่าเบื่อจนไม่น่าจะเข้ากันได้กับเรื่องราวลึกลับ แต่บรรณารักษ์กลับมีคุณสมบัติหลายอย่างที่เหมาะจะเป็นนักแกะรอย นั่นคือการมีทัศนะและการตัดสินใจที่เที่ยงตรง สุขุม รู้จักที่จะตั้งคำถามอย่างตรงจุด และมองประเด็นต่างๆ ได้รอบด้าน ประกอบกับความชำนาญในการค้นคว้า และภูมิความรู้ที่ได้มาจากการอ่านอย่างกว้างขวาง เป็นสิ่งที่ช่วยให้ตัวละครสามารถเสาะหาและประเมินข้อมูลสำหรับคลี่คลายปัญหาได้ ตัวตนที่เงียบขรึมและไม่โดดเด่นทำให้บรรณารักษ์กลายเป็นตัวละครที่รอดพ้นจากความระแวงสงสัยทั้งปวง ตัวอย่างเช่น Jacqueline Kirby ในนิยายสอบสวนเรื่อง The Seventh Sinner (1972) ซึ่งเป็นผู้หญิงเชยๆ แต่ก็เต็มไปด้วยความริเริ่มสร้างสรรค์ รู้จักแก้ปัญหา สามารถควบคุมตัวเองได้ดีในสถานการณ์ที่บีบบังคับ รอบรู้ในหลากหลายสาขา และมีทักษะการค้นคว้าเป็นอย่างดี

นอกจากนี้ยังมีวรรณกรรมหลายเรื่อง ที่วงการบรรณารักษ์ได้หยิบยกประเด็นที่อยู่ในหนังสือมาอภิปราย เช่น ในซีรี่ส์วรรณกรรมเยาวชนเรื่อง Sune (1984-ปัจจุบัน) ของนักเขียนชาวสวีเดน แม่ของ Sune เป็นบรรณารักษ์ซึ่งไม่เห็นด้วยที่เด็กอ่านหนังสือการ์ตูน ส่วนในวรรณกรรมวิทยาศาสตร์ของสหรัฐอเมริกาเรื่อง Snow Crash (1992) มีเนื้อหาตอนหนึ่งกล่าวถึงการควบรวมห้องสมุดรัฐสภาไว้กับ CIA บรรณารักษ์เสมือน (virtual librarian) ซึ่งเป็นผู้ช่วยของพระเอกได้ชวนให้ตั้งคำถามถึงบทบทของบรรณารักษ์ที่ควรจะเป็นในยุคที่โลกท่วมท้นไปด้วยสารสนเทศ

บรรณารักษ์บนแผ่นฟิล์ม

หากพิจารณาเฉพาะหนังฮอลลีวู้ด บรรณารักษ์ปรากฏตัวอยู่ในภาพยนตร์นับร้อยเรื่องทั้งบทบาทตัวละครหลักและตัวละครประกอบ Ann Seidl ได้ผลิตสารคดีเรื่อง Hollywood Librarian (2007) เพื่อศึกษาเรื่องราวของบรรณารักษ์ในแต่ละยุคสมัย ผู้กำกับนำเสนอภาพของบรรณารักษ์ในภาพยนตร์ตัดสลับกับบทสัมภาษณ์บรรณารักษ์ที่มีตัวตนอยู่จริงในปัจจุบัน สารคดีเรื่องนี้ชวนให้คิดว่า ตัวละครที่มีภาพลักษณ์อันแสนจะเลวร้ายในภาพยนตร์ แท้ที่จริงแล้วบรรณารักษ์คือใคร ทำอะไรบ้าง พวกเขามีคุณค่าต่อสังคมและการดำรงชีวิตของพวกเราอย่างไร

สารคดีเรื่อง Hollywood Librarian

ตั้งแต่ทศวรรษที่ 1950 ภาพยนตร์ได้สร้างภาพบรรณารักษ์เป็น “สาวทึนทึกผู้มีปัญญา” พวกเธอมักจะเรียบร้อย เก็บตัว ไม่มีสามี บางครั้งอาจเป็นสาวสะสวย แต่การแต่งตัวโทรมๆ ได้บดบังเสน่ห์เหล่านั้นไป เช่นในภาพยนตร์เรื่อง It's a Wonderful Life (1946) บรรณารักษ์เป็นผู้หญิงแก่ที่ไม่ได้แต่งงาน และวันๆ เธอเอาแต่ขลุกอยู่ในห้องสมุด ซึ่งอาจจะทำให้พลาดจากสิ่งที่น่ารื่นรมย์บางแง่มุมของชีวิตไป

หากบรรณารักษ์ในภาพยนตร์เป็นผู้ชายก็มักจะฉลาด แต่ขี้ขลาด หรือบางครั้งก็ไม่ค่อยอ่อนโยน ในภาพยนตร์เรื่อง Sophie's Choice (1982) บรรณารักษ์ที่มีท่าทางกระย่องกระแย่งปฏิบัติกับผู้ใช้บริการด้วยความหยาบคายและไม่เต็มใจให้ความช่วยเหลือ เห็นได้ชัดเจนจากประโยคที่ว่า “คุณจะให้ผมวาดแผนที่ให้เลยรึยังไง” ส่วนในเรื่อง Goodbye, Columbus (1969) บรรณารักษ์ถูกกำหนดให้เป็นตัวละครที่มีอุดมการณ์เหยียดสีผิว

ในขณะที่ก็มีภาพยนตร์หลายเรื่องนำเสนอภาพลักษณ์ของบรรณารักษ์ที่แตกต่างออกไป อย่างเช่น Bunny Watson ในเรื่อง Desk Set (1957) ซึ่งคอยสอนเพื่อนให้รู้จักวิธีการค้นคว้าข้อมูลแบบทันสมัย ส่วนในเรื่อง Party Girl (1995) นางเอกเป็นสาวเปรี้ยวที่เพิ่งค้นพบภายหลังว่าเธออยากเป็นบรรณารักษ์ และเรื่อง The Mummy (1999) นางเอกที่มีบุคลิกซุ่มซ่ามพูดว่า “ดูฉันสิ ฉันอาจจะไม่ใช่นักค้นหา ไม่ใช่นักผจญภัย ไม่ใช่นักล่าสมบัติ ไม่ใช่มือปืน แต่ฉันก็ภูมิใจในสิ่งที่ฉันเป็น ...ฉันเป็นบรรณารักษ์”

บรรณารักษ์สาวในภาพยนตร์ที่มีบุคลิกเข้มข้นที่สุดเห็นจะเป็น Alicia Hull จากภาพยนตร์เรื่อง Storm Center (1956) เธอถูกไล่ออกเพราะปฏิเสธที่จะกำจัดหนังสือเกี่ยวกับคอมมิวนิสต์ออกไปจากห้องสมุดในยุคสมัยที่สังคมกำลัง “ผวาแดง” เรื่องนี้ได้รับแรงบันดาลใจมาจากเรื่องราวที่เกิดขึ้นจริงของ Ruth Brown บรรณารักษ์ของห้องสมุด Bartlesville ในมลรัฐโอกลาโฮมา

บรรณารักษ์ในจอแก้ว

ภาพลักษณ์ของบรรณารักษ์ในจอโทรทัศน์ก็ไม่แตกต่างกับภาพที่ปรากฏในภาพยนตร์มากนัก ตัวอย่างเช่นในซีรี่ส์การ์ตูน Baby Looney Tunes บรรณารักษ์จะคอยควบคุมเด็กๆ ที่เข้ามาในอาณาเขตห้องสมุดให้อยู่ในความเงียบ ส่วน Rupert Giles บรรณารักษ์โรงเรียนจากเรื่อง Buffy the Vampire Slayer ในระยะแรกก็มีลักษณะเหมือนบรรณารักษ์ทั่วไป เขาแต่งตัวเชยๆ ฉลาด อ่านทุกสิ่งทุกอย่าง ไม่ชอบคอมพิวเตอร์ ยืดถือในกฎระเบียบ แต่ต่อมาเรื่องราวก็พลิกผันให้เห็นอีกแง่มุมหนึ่ง คือความสามารถในการเล่นกีต้าร์ ร้องเพลง และต่อสู้

ช่อง PBS ของสหรัฐอเมริกาได้ออกอากาศซีรี่ส์หุ่นมือเรื่อง Between the Lions ระหว่างปี 2000-2010 โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อส่งเสริมการอ่านให้กับเด็กอายุ 5-8 ขวบ โดยมีสิงโตบรรณารักษ์ 2 ตัว Theo และ Cleo เป็นตัวละครหลักในการเดินเรื่อง บางตอนดัดแปลงเรื่องราวมาจากนิทานพื้นบ้านหรือเทพนิยาย ทุกๆ ตอนจะมีช่วงที่บรรณารักษ์แนะนำหนังสือภาพสำหรับเด็กให้ผู้ชมไปลองหาอ่าน ซึ่งเน้นเรื่องราวเกี่ยวกับคุณธรรม

ในออสเตรเลียมีการผลิตซีรี่ส์ละครคอเมดี้เรื่อง The Librarians (2007) นำเสนอเรื่องราวของ Frances O'Brien หัวหน้าบรรณารักษ์ผู้เคร่งศาสนาและมีแนวคิดชาตินิยม เธอถูกบังคับให้ต้องยอมรับแฟนเก่าซึ่งเป็นสายส่งยาเสพติดมาทำงานเป็นบรรณารักษ์เด็ก แต่เธอก็ต้องพยายามจัดการความรู้สึกส่วนตัวและความยุ่งเหยิงทั้งหลายเพื่อเตรียมจัดงานสัปดาห์หนังสือที่กำลังจะเริ่มขึ้น ซีรี่ส์เรื่องนี้มีบรรณารักษ์วิชาชีพเป็นผู้ร่วมผลิตและเขียนบทด้วย นอกจากนี้ยังคอยให้คำปรึกษาเพื่อไม่ให้บรรณารักษ์สวมเสื้อคาร์ดิแกนเชยๆ หรือทำเสียง “ชู้วช์”

ปี 2004 ช่อง TNT ของสหรัฐอเมริกาได้ออกอากาศซีรี่ส์ละครเรื่อง The Librarian เป็นเรื่องราวเกี่ยวกับ Noah Wyle บรรณารักษ์ผู้ซึ่งปกป้องคอลเล็กชั่นต้องห้ามที่ถูกเก็บไว้เป็นความลับ ต่อมามีการผลิตซ้ำอีกครั้งในปี 2014 คราวนี้ได้รับความนิยมอย่างมากจนถึงกับนำเรื่องราวไปดัดแปลงเป็นหนังสือนวนิยายและการ์ตูน

บรรณารักษ์ในเสียงเพลง

ปี 2003 Tori Amos ออกอัลบั้มรวมเพลงเก่าที่ชื่อ Tales of a Librarian โดยนำเสนอสมมุติฐานว่าบรรณารักษ์นั้นเปรียบเสมือน “ผู้บันทึกประวัติศาสตร์” และเธอได้รวมรวม “อัตชีวประวัติแห่งเสียง” ไว้ในอัลบั้มนี้ราวกับบรรณารักษ์ที่จัดระเบียบหนังสือตามระบบทศนิยมดิวอี้

ในปี 2008 วง My Morning Jacket ได้ออกอัลบั้ม Evil Urges ซึ่งมีเพลงอะคูสติกหวานๆ ชื่อLibrarian บรรจุอยู่ เนื้อหากล่าวถึงชายหนุ่มที่ไปห้องสมุดและตกหลุมรักบรรณารักษ์สาวซึ่งสวยงามแบบเรียบง่าย

“Sweetest little bookworm, hidden underneath
Is the sexiest librarian
Take off those glasses and let down your hair for me
Take off those glasses and let down your hair for me
Simple little beauty, heaven in your breath
Simplest of pleasures, the world at its best”

บรรณารักษ์ในเกมและของเล่น

มีตัวละครที่เกี่ยวข้องกับห้องสมุดหลายตัวที่ปรากฏอยู่ในเกมเพื่อความบันเทิง ส่วนใหญ่มักจะมีบทบาทเป็นผู้นำทางหรือผู้นำความรู้ เพื่อให้ผู้เล่นสามารถผ่านไปยังด่านต่อๆ ไป Monkey Island II: LeChuck's Revenge (1991) เป็นเกมเกี่ยวกับการผจญภัยของโจรสลัด ห้องสมุดได้กลายมาเป็นฉากหนึ่งในเกม มีบรรณารักษ์เป็นผู้หญิงนั่งเก้าอี้วีลแชร์ไปทั่วชั้นหนังสือและคอยทำเสียง “ชู้วช์” ส่วนเกม The Book of Treasures (2010) เป็นเกมทายคำ ดำเนินเรื่องโดย Jessica West บรรณารักษ์ที่สามารถอ่านจารึกอียิปต์โบราณได้ มีการตั้งข้อสังเกตว่าบุคลิกของเธอเหมือนกับ Evelyn Carnahan จากภาพยนตร์เรื่อง The Mummy ไม่มีผิด

เกม The Los Angeles Public Library Robo Librarian เป็นเกมบังคับทิศทาง “หุ่นยนต์บรรณารักษ์” ให้เก็บหนังสือ สะท้อนให้เห็นถึงความก้าวหน้าของเทคโนโลยี ที่สามารถพัฒนาหุ่นยนต์ให้สามารถทำงานบางอย่างแทนบรรณารักษ์ได้

ปี 2003 บริษัท Archie McPhee ได้จัดจำหน่ายหุ่นยนต์ของเล่นซึ่งจำลองหน้าตามาจาก Nancy Pearl อดีตบรรณารักษ์ของห้องสมุดซีแอตเทิล ซึ่งแต่งตัวเชยๆ เกล้าผมมวย และใส่แว่น เมื่อใส่แบตเตอรี่และกดปุ่มหุ่นยนต์จะยกนิ้วชี้ขึ้นมาไว้ที่ปาก ของเล่นชิ้นนี้ก่อให้เกิดกระแสวิพากษ์วิจารณ์อย่างรุนแรงจากบรรณารักษ์หลายประเทศทั่วโลกผ่านทางเว็บไซต์ โทรศัพท์สายตรง อีเมล และวงอภิปราย บรรณารักษ์จากฝั่งอเมริกาเห็นเรื่องนี้เป็นเรื่องขำๆ ตุ๊กตา Nancy ขายดีเป็นเทน้ำเทท่า แต่บรรณารักษ์จากฝั่งออสเตรเลียกลับเห็นแล้วรู้สึกขุ่นเคืองใจ ด้วยเหตุผลว่า นี่เป็นภาพของบรรณารักษ์เมื่อสมัย 30 ปีที่แล้ว ซึ่งอาจทำให้คนรุ่นใหม่เกิดทัศนคติแบบผิดๆ ต่อวิชาชีพบรรณารักษ์และห้องสมุด