One Book One City อ่านทั้งเมืองเรื่องเดียวกัน

          ผลลัพธ์ต่อห้องสมุด

          - ทำให้สถิติผู้ใช้บริการและยืมหนังสือเพิ่มขึ้น

          - เปลี่ยนบรรยากาศห้องสมุดให้มีชีวิตชีวา และผู้ใช้บริการมองว่าห้องสมุดเป็น “สถานที่แห่งประสบการณ์”

          - ทำให้บุคลากรของห้องสมุดรู้สึกมีพลัง มีแรงบันดาลใจ และพยายามคิดอย่างสร้างสรรค์มากยิ่งขึ้น

          - เกิดเครือข่ายพันธมิตรอย่างคิดไม่ถึง เช่น เรือนจำ ศูนย์พักพิงคนชรา หน่วยงานเอกชนที่สามารถสนับสนุนด้านการอบรมคอมพิวเตอร์ สถานีขนส่ง วงซิมโฟนี ฯลฯ
 

ข้อวิจารณ์

          ใช่ว่าโครงการ One Book One City จะมีแต่คนเห็นด้วย มุมมองเชิงวิพากษ์ต่อการอ่านภายใต้โครงการนี้มีประเด็นที่น่าคิดอยู่ไม่น้อย อาทิ ข้อวิจารณ์ต่อการอ่านในฐานะที่เป็นกิจกรรมของชุมชน โดย แฮโรลด์ บลูม (Harold Bloom) นักวิจารณ์วรรณกรรมชาวอเมริกัน กล่าวว่า

“ผมไม่ชอบการอ่านแบบมีคนเยอะๆ เหมือนฝูงผึ้ง ไอเดียผุดออกมาอย่างลวกๆ เหมือนการกินแม็คนักเก็ตหรืออะไรที่น่าสะอิดสะเอียด”

          ขณะที่ ฟิลิป โลเพท (Phillip Lopate) นักวิจารณ์ภาพยนตร์ แสดงความกังวลว่ากิจกรรมนี้จะเป็นการปลูกฝังค่านิยมทางสังคมโดยให้คนคิดเหมือนๆ กัน

“มันมีส่วนคล้ายพล็อตนวนิยายวิทยาศาสตร์ เรื่อง ‘Invasion of the Body Snatchers’” เขากล่าว

          แม้แต่ แนนซี เพิร์ล (Nancy Pearl) จากห้องสมุดประชาชนซีแอตเทิล ซึ่งเป็นผู้ริเริ่มโครงการนี้เองก็ตาม ยังแสดงความห่วงใยในประเด็นเนื้อหาของหนังสือที่มีประเด็นอ่อนไหว ซึ่งถ้านำไปใช้ในทางที่ถูก คือก่อให้เกิดการตั้งคำถามและวิพากษ์วิจารณ์ หาคำตอบที่เหมาะสม คงจะไม่เป็นปัญหา แต่ถ้าหากทุกคนเลือกพูดคุยเฉพาะเรื่องที่เจาะจงและมีความอ่อนไหวจนกลายเป็นการปลุกเร้าความรู้สึกเกลียดชัง การอ่านหนังสือเรื่องเดียวกันคงจะนำไปสู่ความขัดแย้งทางสังคมได้

“มันกลายเป็นเรื่องที่มากกว่าวรรณกรรม แต่เป็นเรื่องของการเยียวยาความป่วยไข้ทางสังคมด้วย”

          เนื้อหาหนังสือที่มีความอ่อนไหวกลายเป็นประเด็นร้อนแรงขึ้นมา เมื่อมีการเซ็นเซอร์โดยหน่วยงานของรัฐ เช่นกรณีที่เกิดขึ้นในมลรัฐเท็กซัส เมื่อคณะดำเนินงานได้คัดเลือกหนังสือแนวลึกลับเรื่อง The Curious Incident of the Dog in the Night-Time แต่นายกเทศมนตรีเมืองเฟรนด์สวูด (Friendswood) กลับคัดค้านเพราะมีถ้อยคำหยาบโลน และไม่ยินยอมให้ใช้หนังสือเรื่องนี้ในการรณรงค์การอ่าน

One Book One City ในประเทศไทย

          ในประเทศไทย มีโครงการกิจกรรมอย่างน้อย 2 กรณีตัวอย่างซึ่งมีเค้าความคิดที่คล้ายคลึงหรือได้รับแรงบันดาลใจมาจาก One Book One City ได้แก่

          1 เขต 1 วรรณกรรม โดย กรุงเทพมหานคร

          กรุงเทพมหานครเคยจัดทำโครงการคัดเลือกวรรณกรรมประจำแต่ละเขตของกรุงเทพฯ เป็นหนึ่งในพันธกิจที่กรุงเทพมหานครได้เสนอแก่ยูเนสโก เมื่อครั้งที่ได้รับการคัดเลือกให้เป็นเมืองหนังสือโลก ปี พ.ศ.2556 เพื่อกระตุ้นให้คนในเขตสนใจหรือสงสัยว่าทำไมเรื่องนี้ถึงเกี่ยวข้องกับเขตของเขา เกี่ยวอย่างไร และทำให้อยากค้นหาคำตอบด้วยการแสวงหาหนังสือเรื่องนั้นมาอ่าน

          กระนั้นก็ดี ถ้าจะกล่าวอย่างถึงที่สุด “1 เขต 1 วรรณกรรม” ก็เป็นเพียงกิจกรรมแนะนำหนังสือเท่านั้น แต่ยังก้าวไปไม่ถึงการรณรงค์ส่งเสริมการอ่าน จุดอ่อนประการหนึ่งน่าจะมาจากกระบวนการได้มาของรายชื่อหนังสือแต่ละเขตยังไม่สะท้อนถึงการมีส่วนร่วมของผู้คนอย่างหลากหลายเท่าไรนัก แต่นับว่าเป็นจุดเริ่มต้นที่ดีสำหรับการสานต่อกิจกรรมการอ่านหรือสร้างให้เกิดแคมเปญของเขตนั้นๆ โดยการนำเอาแนวคิด องค์ประกอบ และแนวทางขั้นตอนของ One Book One City มาปรับใช้ ซึ่งน่าจะช่วยให้เกิดการมีส่วนร่วมของผู้คนได้กว้างขวางยิ่งขึ้น กระตุ้นให้เกิดการพูดคุยแลกเปลี่ยนอย่างเข้มข้นในวงกว้างต่อไป

รายชื่อวรรณกรรมประจำเขต 50 เขต ของกรุงเทพมหานคร

         “อ่านทั้งเมืองเรื่องเดียวกัน” อ่านดอยสุเทพ โดย เครือข่ายเชียงใหม่อ่าน

          เครือข่ายเชียงใหม่อ่าน เกิดจากการรวมตัวกันของบุคคลและองค์กรที่ทำงานด้านเด็กและเยาวชน ตลอดจนงานพัฒนาสื่อ หนังสือและการอ่าน ในจังหวัดเชียงใหม่ โดยเมื่อปี 2561 คนทำงานในเครือข่ายเล็งเห็นว่าการสื่อสารรณรงค์กระตุ้นให้เกิดการอ่านทั่วบ้านทั่วเมือง สามารถทำได้โดยผ่านการสร้างประเด็นหรือเนื้อหาการอ่านร่วมกันในเรื่องเดียวกัน จึงได้นำเอาสัญลักษณ์ที่เป็นศูนย์รวมจิตใจของชาวเชียงใหม่มาสร้างเป็นแนวคิด “อ่านดอยสุเทพ” ซึ่งกลายเป็นจุดเริ่มต้นของ “อ่านทั้งเมืองเรื่องเดียวกัน”

          กิจกรรมสำคัญของโครงการ “อ่านทั้งเมืองเรื่องเดียวกัน” อ่านดอยสุเทพ คือการผลิตหนังสือนิทานดอยสุเทพสำหรับเด็กปฐมวัยจำนวน 3 เรื่อง ด้วยความเชื่อว่าการปลูกฝังวัฒนธรรมการอ่านให้ลงลึกจะต้องเริ่มตั้งแต่เด็กและสร้างสิ่งแวดล้อมการอ่านในครอบครัว โดยนิทานทั้งสามเรื่องได้แจกจ่ายให้กับศูนย์พัฒนาเด็กเล็กสังกัดองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 633 แห่ง พร้อมกับจัดอบรมครูปฐมวัย ผู้ดูแลเด็กเล็ก ครูในศูนย์พัฒนาเด็กเล็ก ทั้งเรื่องการวิเคราะห์นิทาน การเล่านิทาน การผลิตสื่อหนังสือนิทานสำหรับเด็กปฐมวัย (หนังสือ pop-up) เพื่อนำไปต่อยอดจัดกิจกรรม

ผลงานหนังสือนิทานชุด "อ่านดอยสุเทพ" สำหรับเด็กปฐมวัย

          จากนั้นก็ขยายกลุ่มเป้าหมายให้กว้างขึ้น โดยนำหนังสืออ่านดอยสุเทพไปใช้เป็นสื่อในการจัดอบรมให้กับครู บรรณารักษ์ และอาสาสมัครการอ่านทั่วทุกอำเภอในจังหวัดเชียงใหม่ เพื่อให้มีทักษะในการนำหนังสือชุดนี้ไปจัดกิจกรรมส่งเสริมการอ่าน รวมทั้งสื่อสารไปยังกลุ่มเยาวชนให้เกิดความสนใจ “อ่านดอยสุเทพ” ซึ่งเป็นอีกกลุ่มเป้าหมายหนึ่งนอกเหนือจากกลุ่มเด็กปฐมวัย เพื่อให้เกิดการ “อ่านทั้งเมืองเรื่องเดียวกัน” อย่างแท้จริง

          ปฏิบัติการ “อ่านทั้งเมืองเรื่องเดียวกัน” อ่านดอยสุเทพ ขยายตัวไปสู่การส่งเสริมแกนนำและนักสื่อสารส่งเสริมการอ่านเพื่อสุขภาวะเด็กและเยาวชน การพัฒนาพื้นที่อ่านสร้างสรรค์ในชุมชนในจังหวัดเชียงใหม่ มีการผลักดันและเผยแพร่ปฏิบัติการ “อ่านทั้งเมืองเรื่องเดียวกัน” ให้เป็นที่รับรู้อย่างกว้างขวาง เกิดกิจกรรมที่หลากหลาย เช่น การผลิตคลิปส่งเสริมการอ่าน การประกวดหนังสือเล่มเล็ก หนังสือทำมือ การพัฒนาคู่มือการเรียนรู้ การจัดนิทรรศการ และการจัดงานมหกรรมนิทานสร้างเมือง เป็นต้น

          อ่านทั้งเมืองเรื่องเดียวกัน โดยเครือข่ายเชียงใหม่อ่าน แตกต่างจาก One Book One City จนแทบไม่เหลือเค้าเดิมให้เห็น แต่ถูกบิด ดัด ปรับให้สอดคล้องกับบริบทท้องถิ่น แทนที่จะเลือกหนังสือ 1 เรื่องมาอ่านพร้อมกันทั้งเมือง ก็ประยุกต์มาเป็นการเลือกหัวข้อที่เกิดจากความเห็นพ้องร่วมกันของผู้มีส่วนได้ส่วนเสียทุกภาคส่วนของเมืองหรือจังหวัดเพียง 1 หัวข้อ แล้วนำมาสร้างเป็นสื่อหรือออกแบบกิจกรรมและกระบวนการที่ทำให้ทุกๆ คนสามารถอ่าน “เรื่องเดียวกัน” ตามหัวข้อนั้น

          ที่สำคัญคือนี่ไม่ใช่กิจกรรมหรืออีเวนต์ที่จัดแล้วจบ แต่มีลักษณะเป็นกิจกรรมรณรงค์ที่ส่งผลกระทบตกค้างไว้ให้ผู้เกี่ยวข้องได้ขบคิดพัฒนาและต่อยอดต่อเนื่องต่อไป

          จุดเด่นของเครือข่ายเชียงใหม่อ่าน นอกจากระบบคิดและวิธีการทำงานที่มุ่งสร้างสานเครือข่ายน้อยใหญ่ให้เข้ามาร่วมคิดร่วมทำโดยให้คุณค่าทุกคนทุกองค์กรอย่างเท่าเทียมกันแล้ว ยังให้ความสำคัญกับกระบวนการจัดการองค์ความรู้และการถอดบทเรียนอย่างจริงจัง จึงทำให้มีการปรับปรุงขั้นตอนวิธีการดำเนินกิจกรรมที่ก่อให้เกิดผลลัพธ์ที่มีประสิทธิภาพ และเกิดการเรียนรู้ใหม่ๆ เพิ่มขึ้นอยู่ตลอดเวลา

สรุป

          One Book One City หรือกิจกรรมอ่านทั้งเมืองเรื่องเดียวกัน คือความพยายามส่งเสริมให้ทุกคนอ่านและอภิปรายหนังสือเล่มเดียวกัน ซึ่งผ่านกระบวนการคัดสรรแล้วว่ามีคุณค่าและสะท้อนถึงผู้คน ประวัติศาสตร์ วิถีชีวิต หรืออนาคตของเมือง กระบวนการนี้เสมือนกุศโลบายที่เปิดโอกาสให้ผู้คนในเมืองมาร่วมกันแลกเปลี่ยนประสบการณ์การอ่าน ด้วยการอภิปรายถกเถียงเรื่องหนังสือในทุกแง่มุม กระตุ้นให้เกิดทักษะการคิดวิเคราะห์ วิจารณ์ รวมทั้งวัฒนธรรมการรับฟังความคิดเห็นของผู้อื่นซึ่งเป็นพื้นฐานของประชาธิปไตย

          การพบปะแลกเปลี่ยนความคิดเห็น เป็นจุดเริ่มต้นที่อาจจะนำไปสู่การร่วมคิดร่วมสร้างกิจกรรมการเรียนรู้ใหม่ๆ นอกเหนือไปจากการอ่าน ซึ่งจะกลายเป็นปฏิบัติการพลเมือง (Civic Action) ที่ก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงเมืองให้น่าอยู่ ผลลัพธ์ของโครงการจึงไม่เพียงเป็นการส่งเสริมการอ่านและกระตุ้นการเรียนรู้ของประชาชน ซึ่งช่วยสนับสนุนงานด้านการศึกษาเท่านั้น หากแต่ยังอาจนำไปสู่การสร้างสรรค์อัตลักษณ์ของเมือง (หรือจังหวัด) ซึ่งช่วยส่งเสริมงานด้านการท่องเที่ยวและวัฒนธรรมได้อีกทางหนึ่งด้วย

          ดังนั้น ไม่ว่าจะเป็น One Book One City ตามแบบต้นฉบับดั้งเดิมในต่างประเทศ หรือการทดลองปรับประยุกต์ใช้ เพื่อรณรงค์ส่งเสริมการอ่านหนังสือกับเมืองหรือจังหวัดของประเทศไทย ดังกรณีของ “อ่านทั้งเมืองเรื่องเดียวกัน” อ่านดอยสุเทพ ที่จังหวัดเชียงใหม่ ล้วนแล้วแต่เป็นกิจกรรมซึ่งสนับสนุนให้เกิดการอภิปรายแลกเปลี่ยนความคิดเห็นแบบมีจุดมุ่งหมาย ที่มุ่งให้เกิดกระบวนการมีส่วนร่วม และนำไปสู่การคิดสร้างสรรค์หรือกิจกรรมการเรียนรู้ใหม่ๆ ทั่วทั้งเมือง

          ในประเทศไทยนั้นอาจเร็วเกินไปที่จะสรุปผลลัพธ์ความสำเร็จดังเช่นหลายเมืองทั่วโลก ทั้งนี้เพราะขั้นตอนกระบวนการยังมีความแตกต่างกัน และนอกเหนือจากกิจกรรมที่จังหวัดเชียงใหม่ ก็ยังไม่มีการจัดกิจกรรมรณรงค์ที่มีลักษณะต่อเนื่องแบบเดียวกันนี้ในพื้นที่จังหวัดอื่น⁵

          สุดท้าย หากจะถามว่า แล้วทำไมถึงต้องอ่านทั้งเมืองเรื่องเดียวกัน คำตอบนี้คงไม่มีถ้อยคำใดจะเหมาะสมเท่ากับบุคคลที่เกี่ยวข้องกับโครงการนี้ตั้งแต่ช่วงแรกๆ ในสหรัฐ...

          แนนซี เพิร์ล (Nancy Pearl) ผู้อำนวยการศูนย์หนังสือ ห้องสมุดประชาชนซีแอตเทิล บอกว่า

“มีโอกาสน้อยมากที่ปัจเจกชนซึ่งแตกต่างกันด้านชาติพันธุ์ ฐานะ หรืออายุ จะได้มานั่งถกเถียงความคิดร่วมกัน แต่โครงการนี้สามารถสร้างโอกาสนั้นให้เกิดขึ้นได้”

          ส่วนบิลล์ โบการ์ด (Bill Bogaard) อดีตนายกเทศมนตรีเมืองพาซาดีนา แคลิฟอร์เนีย บอกว่า

“กิจกรรมนี้เป็นโอกาสอันเยี่ยมยอดที่นำพาผู้คนในชุมชนให้มารวมกัน และนำไปสู่การแลกเปลี่ยนประสบการณ์การอ่านซึ่งช่วยทำให้ชีวิตของเรานั้นมีคุณค่ายิ่งขึ้น”

[1] พิรุณ อนวัชศิริวงศ์ และ ถิรนันท์ อนวัชศิริวงศ์, เปิดประตูสู่ ‘อ่านกันทั้งเมือง อ่านกันทั่วโลก’ ใน อ่านสร้างสุข(กุมภาพันธ์ 2554), แผนงานสร้างเสริมวัฒนธรรมการอ่าน

[2] บทความ 8 Steps to Planning a Successful One Book One Community Program

[3] (แถวบน จากซ้ายไปขวา) The Heart Is a Lonely Hunter หนังสือของเมืองไอโอวา, To Kill a Mockingbird หนังสือของเมืองบริดจ์พอร์ท, My Ántonia หนังสือของเมืองทัมวอเตอร์ (แถวล่าง จากซ้ายไปขวา) The Grapes of Wrath หนังสือของเมืองซาลินัส, Their Eyes Were Watching God หนังสือที่เมืองฟาเยตต์วิลล์, Fahrenheit 451 หนังสือของเมืองเรดวู้ด, The Great Gatsby หนังสือของเมืองเคลียร์วอเตอร์

[4] วิเคราะห์จาก The Big Read : Case Study จัดทำโดย National Endowment for the Arts, Washington, 2009.

[5] ระหว่างเดือนมิถุนายน 2563 ถึงเดือนมีนาคม 2564 สถาบันอุทยานการเรียนรู้ (TK Park) จัดทำโครงการ “อ่านทั้งเมืองเรื่องเดียวกัน เชียงราย” โดยนำกระบวนการจากปฏิบัติการ “อ่านทั้งเมืองเรื่องเดียวกัน” อ่านดอยสุเทพ ของเครือข่ายเชียงใหม่อ่าน มาทดลองจัดกิจกรรมรณรงค์ต่อเนื่องลักษณะเดียวกันเป็นเวลา 10 เดือนในจังหวัดเชียงราย ในโอกาสที่เทศบาลนครเชียงรายได้รับเลือกเป็น ‘เมืองแห่งการเรียนรู้’ จากองค์การยูเนสโก