ส่องเทรนด์พื้นที่การเรียนรู้ จากรางวัลออกแบบระดับโลกปี 2019

14 มกราคม 2563

561

ห้องสมุดลอคฮาล (LocHal library) เนเธอร์แลนด์ Photo : Facebook @lochal013

ในแต่ละปีมีการประกาศรางวัลระดับโลกด้านการออกแบบสถาปัตยกรรมมากมาย บางรางวัลมีผลงานที่เกี่ยวข้องกับแหล่งเรียนรู้ทั้งในและนอกระบบโรงเรียนรวมถึงห้องสมุด เช่น Best of Year Awards 2019 ที่จัดขึ้นโดย Interior Design Magazine นิวยอร์ก ซึ่งปีนี้ห้องสมุดน้องใหม่ที่เพิ่งเปิดให้บริการไปหมาดๆ ของคณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย คว้ารางวัลชนะเลิศมาครอง และรางวัล World Interiors News Awards (WIN Awards) 2019 เป็นต้น

มากไปกว่าเรื่องความสวยงาม รสนิยม การเลือกใช้วัสดุ และเทคนิคในเชิงสถาปัตยกรรมศาสตร์ การออกแบบพื้นที่การเรียนรู้ 9 แห่ง ที่เข้ารอบสุดท้ายของการประกวดทั้งสองรางวัลดังกล่าว เป็นรูปธรรมที่ทำให้เห็นถึงแนวโน้มและความเปลี่ยนแปลงของการออกแบบพื้นที่แหล่งเรียนรู้ และความพยายามตอบโจทย์การใช้งานของคนยุคใหม่ที่มีความหลากหลาย และลึกไปกว่านั้นอาจเป็นร่องรอยที่บ่งบอกถึงแนวคิดหรือปรัชญาทางการศึกษาที่เริ่มจะพลิกผันจากที่เคยเป็นมานับร้อยปี

ความผ่อนคลาย จินตนาการ และแรงบันดาลใจ

แทบจะกลายเป็นขนบไปแล้วว่า ห้องสมุดแห่งศตวรรษที่ 21 ต้องสลัดทิ้งภาพลักษณ์เก่าที่เงียบขรึม พลิกโฉมเป็นพื้นที่ที่มีสีสัน มีชีวิตชีวา มีการออกแบบที่กระตุ้นให้เกิดแรงบันดาลใจ รวมทั้งอนุญาตให้ใช้เสียง พูดคุย และมีการจัดกิจกรรมในห้องสมุด

ห้องสมุดลอคฮาล (LocHal library) เนเธอร์แลนด์ มีการออกแบบตกแต่งพื้นที่การเรียนรู้ในห้องต่างๆ ให้มีบรรยากาศที่แตกต่างกันไปอย่างสิ้นเชิง เช่น ห้องสำหรับจัดเวิร์คช็อปและเสวนามีสีแดงเจิดจ้า ห้องเกมแล็บมีผนังทรงกลมสีน้ำเงินเข้ม ส่วนห้องการเขียนถูกออกแบบให้ดูเหมือนมีชั้นหนังสือเรียงต่อกันทุกทิศทางคลุมไปถึงเพดาน เพื่อให้เกิดความรู้สึกว่ากำลังอยู่ในโลกของวรรณกรรมและภาษา โซนห้องสมุดสำหรับเด็กถูกเนรมิตเป็นสวนสนุกในดินแดนแห่งเทพนิยาย เฟอร์นิเจอร์ได้รับการออกแบบอย่างสร้างสรรค์เพื่อกระตุ้นจินตนาการและแรงบันดาลใจในการเรียนรู้ให้แก่เด็กๆ

ห้องสมุดลอคฮาล (LocHal library) เนเธอร์แลนด์ Photo : © Ossip Architectuurfotografie

เป็นไปในทิศทางเดียวกับพื้นที่การเรียนรู้ในโรงเรียน ซึ่งหลายแห่งปรับเปลี่ยนห้องเรียนให้มีชีวิตชีวามิใช่กล่องสี่เหลี่ยมที่มีโต๊ะเก้าอี้เรียงเป็นแถวอย่างเป็นระเบียบเรียบร้อย ที่โรงเรียนอเมริกันแห่งโคโซวา เมืองพริสตีนา ประเทศโคโซโว เชื่อว่าพื้นที่การเรียนรู้ควรมีบรรยากาศที่ผ่อนคลาย ปราศจากความกังวล และเปี่ยมพลังด้านบวก เพราะความกระตือรือร้นเป็นเงื่อนไขสำคัญของการเรียนรู้ พื้นที่ลักษณะดังกล่าวเอื้อต่อการจัดกระบวนการเรียนรู้แบบใหม่ ซึ่งใช้เกมและกิจกรรมสันทนาการดึงดูดให้เด็กๆ เกิดแรงจูงใจในการเรียน

โรงเรียนอเมริกันแห่งโคโซวา เมืองพริสตีนา โคโซโว Photo : Leonit lbrahimi

วีดิทัศน์ บรรยากาศโรงเรียนอเมริกันแห่งโคโซวา

ห้องสมุดคณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย กลับไม่ใช้สีสันฉูดฉาดสดใสเหมือนกับห้องสมุดหลายแห่ง แต่เลือกใช้โทนสีดำเรียบง่ายออกแบบให้ดูมีสไตล์ แต่งแต้มด้วยเบาะสีส้มและสีเหลือง จุดเด่นอยู่ที่โครงเหล็กขนาดใหญ่กลางโถงซึ่งมิได้เพียงติดตั้งไว้เพื่อความสวยงาม แต่สามารถใช้วางหนังสือ แสดงงานศิลปะ หรือผลงานของนิสิต ประหนึ่งนิทรรศการที่จะสร้างแรงบันดาลใจใหม่ๆ ให้กับผู้เข้ามาเยือน

ห้องสมุดคณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

การใช้งานพื้นที่แบบผสมผสาน

แหล่งเรียนรู้ในอนาคตจะมีพื้นที่สำหรับการใช้งานแบบเฉพาะเจาะจงน้อยลง แต่จะรองรับพฤติกรรมการใช้งานที่มีความผสมผสานมากขึ้น การเรียนรู้มิได้จำกัดอยู่เพียงแต่เรื่องหนังสือและการอ่าน แต่สามารถเกิดจากกิจกรรมอื่นๆ อีกมากมาย เช่น การฟังเพลง ชมการแสดง ดูผลงานศิลปะ ฯลฯ จนเป็นที่มาของนิยามพื้นที่การเรียนรู้แบบใหม่ว่า GLAM (galleries, libraries, archives and museums)

ห้องสมุดเยว่ (Yue Library) เป็นหนึ่งในห้องสมุดที่พยายามสร้างนิเวศทางวัฒนธรรมในวิถีที่หลากหลายในฐานะ “พื้นที่แบ่งปันประสบการณ์” โดยเฉพาะอย่างยิ่งการเป็นแหล่งทรัพยากรทางวัฒนธรรมของเมืองหางโจว ซึ่งผู้คนสามารถเข้ามาอ่านและยืมหนังสือ เยี่ยมชมซาลอนศิลปะและวรรณกรรม ชมภาพยนตร์และคอนเสิร์ต เข้าร่วมเทศกาลดนตรีนานาชาติ ฯลฯ

แม้แต่ออฟฟิศซึ่งน่าจะหมายถึงสถานที่ที่ทุกคนตั้งหน้าตั้งตาทำงาน ก็เกิดกระแสใหม่ให้มีทั้งพื้นที่เรียนรู้ พบปะสังสรรค์อย่างไม่เป็นทางการกับเพื่อนร่วมงาน ประชุมในบรรยากาศสร้างสรรค์ เล่นกีฬาหรือกิจกรรมสันทนาการที่ผ่อนคลายความตึงเครียดจากการทำงาน ดังเช่นที่ศูนย์เทคโนโลยีของไมโครซอฟท์ ที่ออสเตรเลีย ออฟฟิศที่เต็มไปด้วยเทคโนโลยีล้ำสมัย แต่พยายามออกแบบให้มีความสมดุลในเชิงสุนทรียะ และคำนึงถึงการใช้ชีวิตอย่างเป็นองค์รวม

ศูนย์เทคโนโลยีของไมโครซอฟท์ ออสเตรเลีย Photo: Damian Bennett

ยืดหยุ่นพร้อมปรับเปลี่ยน

ความต้องการด้านการเรียนรู้มีความแตกต่างไปตามหลากหลายปัจจัย ทั้งกลุ่มคน เพศ วัย ช่วงเวลาที่เปลี่ยนไปตามวันและฤดูกาล เป็นเรื่องยากที่แหล่งเรียนรู้แห่งหนึ่งจะสามารถสร้างพื้นที่ทุกรูปแบบเพื่อตอบสนองคนทุกคน สิ่งที่เป็นไปได้ก็คือการออกแบบพื้นที่ที่มีอยู่อย่างจำกัดให้มีความยืดหยุ่น สามารถเคลื่อนย้ายชั้นหนังสือหรือเฟอร์นิเจอร์ เกิดเป็นพื้นที่แบบเปิดที่สามารถจัดกิจกรรมเฉพาะกิจได้ตามวัตถุประสงค์

ที่ห้องสมุดลอคฮาล ออกแบบผนังกั้นห้องที่สามารถปรับเปลี่ยนได้อย่างเรียบง่ายและชาญฉลาด เพียงแค่ใช้ม่านขนาดใหญ่กั้นพื้นที่แต่ละส่วน ซึ่งเมื่อเปิดม่านออกหมด จะกลายเป็นโถงโล่งขนาดใหญ่ตั้งแต่ห้องแล็บเรียนรู้ด้านบนเรื่อยลงมาจนกระทั่งถึงคาเฟ่ อีกทั้งตู้หนังสือและโต๊ะขนาดใหญ่ก็ติดล้อไว้สะดวกแก่การเคลื่อนย้าย

ห้องสมุดลอคฮาล (LocHal library) เนเธอร์แลนด์ Photo: © Ossip Architectuurfotografie

ห้องสมุดลอคฮาล (LocHal library) เนเธอร์แลนด์ Photo: Stijn Bollaert

นอกจากนี้ยังมีแนวคิดเกี่ยวกับการออกแบบพื้นที่สารพัดประโยชน์หรือพื้นที่อเนกประสงค์ ที่เรียกว่า common space ซึ่งคำนึงถึงความยืดหยุ่นในการใช้งานเป็นหลัก ตัวอย่างเช่น บริเวณโถงทางเข้าอาคารของโรงเรียนอเมริกันแห่งโคโซวา ซึ่งมีลักษณะโปร่งโล่งกว้าง มีเฟอร์นิเจอร์น้ำหนักเบาจำนวนหนึ่ง สามารถเป็นพื้นที่ให้เด็กๆ ได้นั่งเล่น นัดพบ เล่นเกม รวมทั้งจัดกิจกรรมการเรียนการสอนที่ให้บรรยากาศเป็นอิสระ

บริเวณโถงทางเข้าอาคารของโรงเรียนอเมริกันแห่งโคโซวา Photo: Leonit lbrahimi

ศูนย์กลางของชุมชนและผู้คน

หัวใจของห้องสมุดที่มีชีวิตก็คือคน ห้องสมุดหลายแห่งทั่วโลกวางพันธกิจต่อชุมชนไว้อย่างชัดเจน และเอาใจใส่ต่อเรื่องวิถีชีวิต ประวัติศาสตร์ และวัฒนธรรมท้องถิ่น ห้องสมุดลอคฮาล มีแนวคิดที่จะเป็น “ห้องนั่งเล่นของเมือง” ซึ่งผู้คนนัดพบกันมาจิบกาแฟชั้นดีที่คาเฟ่บริเวณด้านหน้าห้องสมุด ในกรณีของห้องสมุดมหานครโคลัมบัส สาขาดับลิน สหรัฐอเมริกา ได้สร้างสรรค์บรรยากาศที่สนับสนุนกระบวนการคิดและอภิปรายให้แก่พลเมืองเพื่อขับเคลื่อนเมืองในอนาคตให้ก้าวหน้ายิ่งขึ้น เป็นไปในแนวทางเดียวกันอย่างชัดเจนกับห้องสมุดสาขาอื่นๆ ในเครือข่ายเดียวกัน

ที่ห้องสมุดประชาชนเบด็อก สิงคโปร์ มีพื้นที่ที่เรียกว่า Heartbeat@Bedok เพื่อเป็นฮับสำหรับผู้คนในชุมชน โดยเฉพาะอย่างยิ่งผู้สูงอายุและครอบครัว ภายในมีสระว่ายน้ำ ศูนย์กีฬา และเป็นที่ตั้งของ Kampong Chai Chee Community Club ซึ่งผู้คนรวมกลุ่มกันทำกิจกรรมทางวัฒนธรรมและสันทนาการ

ห้องสมุดประชาชนเบด็อก สิงคโปร์ Courtesy of ONG&ONG Pte Ltd

ห้องสมุดหลายแห่งออกแบบและตกแต่งโดยยังคงรักษากลิ่นอายดั้งเดิมของอาคาร ซึ่งเชื่อมโยงอย่างแนบแน่นกับประวัติศาสตร์เฉพาะของท้องถิ่น ดังเช่นห้องสมุดลอคฮาลซึ่งดัดแปลงมาจากโรงงานซ่อมหัวรถจักร การออกแบบเน้นใช้องค์ประกอบที่มีอยู่เดิมของตัวอาคาร เช่น รางรถไฟ และเสาเหล็กแบบยุคอุตสาหกรรม เช่นเดียวกับห้องสมุดประชาชนชิคาโก สาขาเวสลูป ซึ่งดัดแปลงมาจากอาคารสตูดิโอของสถานีโทรทัศน์ที่ได้รับบริจาคมาจากเอกชน ออกแบบให้เห็นโครงสร้างของอิฐและไม้เพื่อสะท้อนลมหายใจที่ยังเหลืออยู่ของยุคอุตสาหกรรม อันเป็นรากฐานที่ส่งต่อความรุ่งเรืองไปยังอนาคต

ห้องสมุดประชาชนชิคาโก สาขาเวสลูป Photo: Tom Harris

การเรียนรู้ด้วยการลงมือทำ

นิยามการเรียนรู้ที่เปลี่ยนแปลงส่งผลโดยตรงต่อการออกแบบพื้นที่ห้องสมุด ผู้คนต้องการพื้นที่สำหรับนั่งทำงานหรือการมีปฏิสัมพันธ์และสร้างสรรค์ผลงานมากขึ้น ห้องสมุดหลายแห่งปรับลดพื้นที่จัดวางหนังสือ หรือออกแบบชั้นหนังสือให้อยู่ชิดติดผนัง แล้วนำพื้นที่มาใช้เพื่อเป็นโค-เวิร์คกิ้งสเปซ เมกเกอร์สเปซ สตูดิโอ หรือห้องแล็บที่มีลักษณะเป็น active learning

ดังเช่นที่ห้องสมุดประชาชนชิคาโก สาขาเวสลูป นอกจากมีห้องอ่านนิทานซึ่งผนังเป็นแม่เหล็กซึ่งสามารถเขียนและลบได้ และพื้นที่เรียนรู้ดิจิทัล ยังมีธิงเกอร์ริงแล็บ (Tinkering Lab) พื้นที่สำหรับให้เด็กนำไอเดียมาทดลองสร้างสรรค์เป็นชิ้นงานจริง เต็มไปด้วยเครื่องมือที่จำเป็น ส่วนบริเวณโถงที่มีผู้คนผ่านไปผ่านมาจำนวนมากของห้องสมุดสถาปัตยกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ถูกสร้างสรรค์เป็นพื้นที่ ‘Co-working and Thinking Space’ เอื้อให้นิสิตมาพบปะพูดคุย ทำโครงงานร่วมกัน รวมทั้งจัดแสดงผลงาน

ห้องสมุดสถาปัตยกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

หวนกลับสู่ธรรมชาติ

ผู้คนในเมืองใหญ่ที่มีวิถีชีวิตเร่งรีบและตึงเครียด ยิ่งรู้สึกโหยหาสถานที่ธรรมชาติอันสงบผ่อนคลาย ห้องสมุดหลายแห่งสร้างทางเลือกให้คนเมืองมีพื้นที่ได้หลีกเร้นกายใจเพื่อชาร์จพลังให้กับชีวิต เช่นห้องสมุดประชาชนเบด็อก ใช้แนวคิด “ห้องสมุดในสวน” เต็มไปด้วยต้นไม้เขียวขจีน่าพักผ่อน ระเบียงแต่ละชั้นกว้างขวางสามารถวิ่งเหยาะๆ ออกกำลังกาย

ห้องสมุดประชาชนเบด็อก สิงคโปร์ Courtesy of ONG&ONG Pte Ltd

การเลือกใช้วัสดุจำพวกไม้เนื้อแข็งและสีวอร์มโทน ประกอบกับแสงส่องสว่างจากธรรมชาติ มีส่วนช่วยสร้างบรรยากาศที่อบอุ่น กลมกลืน และเติมเต็มมิติทางจิตวิญญาณ ห้องสมุดเยว่พยายามนำพาผู้คนให้คิดทบทวนถึงชีวิตและธรรมชาติเดิมแท้อันบริสุทธิ์ ซึ่งโลกดิจิทัลไม่มีวันเข้ามาทดแทนได้ ห้องอ่านหนังสือที่มีกาแฟให้บริการ ช่วยสร้างประสบการณ์อันรื่นรมย์ผ่านผัสสะทั้งห้า ทั้งการเห็น การได้ยิน การลิ้มรส การได้กลิ่น และการสัมผัส

ห้องสมุดเยว่ (Yue Library) จีน Courtesy of Beijing Fenghemuchen Space Design

ส่วนคาร์ปจอยคลับ คลับสำหรับเด็กแห่งแรกในเซี่ยเหมินและห้องสมุดที่ใหญ่ที่สุดของชุมชนเมืองใหม่จี๋เหม่ย เลือกใช้โทนสีอ่อนหวานให้ความรู้สึกละมุนละไม นำแรงบันดาลใจมาจากตำนานปรัมปราเกี่ยวกับปลา ภูเขา และท้องทะเล ห้องต่างๆ ทั้งห้องอ่านหนังสือ ห้องหุ่นยนต์ ห้องเปียโน และโรงละคร จึงมีบรรยากาศเสมือนว่าเด็กๆ กำลังเล่นอยู่ท่ามกลางธรรมชาติที่มีชีวิตชีวา ซึ่งจะเร้าจินตนาการให้บรรเจิดและสร้างการเรียนรู้อย่างมีความสุขให้ครอบครัว

คาร์ปจอยคลับ (Carp Joy Club) จีน Photo: Huang Shuying, Li Zifeng

ผลรางวัล World Interiors News Awards (WIN Awards) 2019 ประเภทพื้นที่การเรียนรู้

รางวัล	บริษัทที่ออกแบบ	แหล่งเรียนรู้
รางวัลเหรียญทอง	Mecanoo	ห้องสมุดลอคฮาล (LocHal library), เนเธอร์แลนด์
รางวัลเหรียญเงิน	Maden Group	โรงเรียนอเมริกันแห่งโคโซวา (American School of Kosova), โคโซโว
รางวัลเรียญทองแดง	Zest Art	คาร์ปจอยคลับ (Carp Joy Club), จีน
ผ่านเข้ารอบสุดท้าย	Tom Mark Henry	ศูนย์เทคโนโลยีของไมโครซอฟท์ (Microsoft Technology Centre), ออสเตรเลีย
ผ่านเข้ารอบสุดท้าย	ONG&ONG	ห้องสมุดประชาชนเบด็อก (Bedok Public Library), สิงคโปร์

ผลรางวัล Best of Year Awards 2019 จัดโดย Interior Design Magazine นิวยอร์ก ประเภทห้องสมุด

รางวัล	บริษัทที่ออกแบบ	แหล่งเรียนรู้
รางวัลชนะเลิศ	คณาจารย์และศิษย์เก่าคณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย	ห้องสมุดคณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, ไทย
ผ่านเข้ารอบสุดท้าย	Beijing Fenghemuchen Space Design	ห้องสมุดเยว่ (Yue Library), จีน
ผ่านเข้ารอบสุดท้าย	NBBJ	ห้องสมุดมหานครโคลัมบัส (Columbus Metropolitan Library) สาขาดับลิน, สหรัฐอเมริกา
ผ่านเข้ารอบสุดท้าย	SOM- Skidmore, Owings & Merrill	ห้องสมุดประชาชนชิคาโก (Chicago Public Library) สาขาเวสลูป, สหรัฐอเมริกา